Verschillende organisaties zetten dit jaar het Nederlandse landschap in de schijnwerpers. Zo ook de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Staatsbosbeheer en het Nationale Parken Bureau. Gezamenlijk ontwikkelden ze de app Meesterwerk Nederlands Landschap. Het gaat om zes bijzondere fietsroutes die aan de hand van kunst een link leggen tussen heden, verleden en toekomst van het landschap.

Op de Oirschotse Heide, middenin het oefengebied van Defensie, bevindt zich een landschapskunstwerk. De Loopgraaf voor de Vrede van Marco Vermeulen, curator van de Landschapstriënnale 2021. ,,Een bewust contrast”, zegt hij, de loopgraaf heeft de vorm van het vredesteken. Vermeulen kwam op dit idee door de opvallende ligging en bijzondere functie van het terrein. ,,Hier oefenen militairen en dat wordt wellicht geassocieerd met agressie en oorlog. Terwijl ik juist een positief gebaar wil maken naar de gebruikers van het gebied. Ze stellen orde op zaken en bewaken de vrede, vandaar het vredesteken”, zegt Vermeulen. Niet alleen de vorm en de betekenis van het werk zijn aansprekend, ook de manier waarop het landschapsproject is gemaakt. Je kijkt namelijk letterlijk tegen de aarde aan, als je in een van de loopgangen staat. De Loopgraaf voor de Vrede is een onderdeel van de Groene Corridor, gemaakt in opdracht van de gemeente Oirschot.

Een groot distributiebedrijf aan de Lage Haansberg in Rijen helpt niet bepaald om de 'verdozing’ van het landschap tegen te gaan. Het plan hiervoor valt dan ook totaal verkeerd bij D66 en PvdA. Beide partijen willen meer weten van het college van B en W van Gilze-Rijen. B en W gaf al groen licht voor de uitwerking van het plan en is van mening dat er geen sprake gaat zijn van versnipperde verdozing van het landschap nabij de Rijksweg in Hulten. Dit omdat er in de omgeving meer gebouwen met hetzelfde karakter staan. PvdA-fractievoorzitter Marielle Doremalen constateert dat de gemeenteraad niet door B en W is geïnformeerd. ,,Wij moesten dit plan uit de krant vernemen. De raad heeft zich er dus niet over uitgesproken. Dus dan rijst de vraag of de principe instemming van B en W wel op zijn plaats is.”

Benut bestaande logistieke terreinen en gebouwen maximaal en realiseer alleen selectief nieuwe grootschalige logistieke parken. Alleen zo kan de groei van de logistieke sector duurzaam worden ingepast in Nederland, stelt Buck Consultants International. Voor de uitvoering hiervan presenteert het adviesbureau een kader, inclusief taakverdeling tussen Rijk, provincie en gemeente.

Hoe krijgen we ruimtelijke opgaven als de energietransitie, de woningbouwopgave en klimaatadaptatie voor elkaar? Elk thema lijkt burgers slechts verder tegen elkaar in het harnas te jagen. Er valt wat te leren van de gang van zaken aan onze kust, betoogt Martin Hendriksma. Op die kwetsbare strook krijgt het nieuwe Nederland al vorm.

Op 11 mei en 18 mei organiseert het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie twee online werkbijeenkomsten Prachtige productielandschappen. De bijeenkomsten vinden plaats in het kader van de Open Oproep Prachtige productielandschappen. Met deze open oproep nodigt het Stimuleringsfonds coalities van provincies, gemeenten, gebiedsontwikkelaars, grondeigenaren, energiebedrijven, netwerkbeheerders, voedselproducenten, natuurorganisaties, erfgoedspecialisten en (collectieven van) bewoners uit om samen met ontwerpers te werken aan nieuwe strategische visies of ontwerpvoorstellen voor de transitie van ons productielandschap.

Ze roepen nogal eens verbazing en irritatie op: grote distributiecentra aan de rand van steden en, helemaal erg, in het groene landschap. Toch zijn er ook voorbeelden van ‘fraaie dozen’, weet onderzoeker Merten Nefs. Hij ziet drie verklaringen voor XXL dozen die wél op brede maatschappelijke goedkeuring kunnen rekenen.

De gehele maand april vindt in het toekomstige Van Gogh Nationaal Park in Noord-Brabant de Landschapstriënnale 2021 plaats. Voor een van de tien ‘living labs’ binnen deze manifestatie heeft Ruut van der Beele de documentaire 'Bloeiend bedrijf in een boeiend landschap’ gemaakt. In deze film wordt de balans tussen economische ontwikkelingen en een aantrekkelijk landschap onderzocht, met een focus op bedrijven in en om Landschapspark Pauwels bij Tilburg. De eigenaren van vijf ondernemingen in de omgeving, een kwekerij, een hoeve, een stortplaats, een logistiek bedrijf en een zorginstelling. In de documentaire vertellen ze hoe zij tegen het landschap aankijken. Ook geven experts een reflectie op deze bedrijfsportretten, een landschapsarchitect en een beeldend kunstenaar. Draagt een boeiend landschap bij aan een bloeiend bedrijf?

Nu we steeds meer online bestellen, stijgt het aantal grote opslagruimtes explosief. Te vaak zijn deze distributiecentra grote, anonieme schoenendozen op een industrieterrein en vervuilen ze het landschap. Lector Cees-Jan Pen van Fontys Hogescholen luidt de noodklok. “We moeten nu nadenken of we dit wel willen en of we geen duurzamere oplossing kunnen vinden.”

Designers maakten voor de Strabrechtse Heide ontwerpen voor een multifunctionele geluidswal. De resultaten zijn vanaf 15 april te zien in een buitenexpositie bij natuurpoort De Plaetse in Heeze. De designwedstrijd werd door Staatsbosbeheer georganiseerd in samenwerking met Kunstloc Brabant, Groene Woud, Van Gogh Nationaal Park, provincie Noord-Brabant, Rijkswaterstaat en gemeente Heeze-Leende. Uit veertig inschrijvingen koos een jury zes professionele teams die de afgelopen maanden hebben gewerkt aan hun ontwerpen. Het project is onderdeel van de Landschapstriënnale 2021 die eerder deze maand van start is gegaan. Jan Janse van Staatsbosbeheer is onder de indruk van de resultaten. Hoewel er geen concrete plannen zijn, ziet Janse een geluidswerende oplossing voor het gebied wel zitten: ,,De ontwerpwedstrijd en de expositie vormen wat mij betreft een eerste aanzet. Je ziet dat Rijkswaterstaat zich met geluidsschermen nu nog vooral richt op woongebieden. Maar misschien zijn de ideeën van de ontwerpwedstrijd aanleiding om ook aan natuurgebieden te denken. En als je bijvoorbeeld maaisel van het heidegebied kunt combineren met wol van de heideschapen, dan hoeft zo'n wal niet eens heel duur te zijn.” Daarnaast tonen de creatieve ontwerpen volgens Janse ook aan dat duurzame energie en landschap wél kunnen samengaan.

Hoe zorgen we ervoor dat het Brabants landschap ‘ons’ landschap blijft? Marco Vermeulen gaat op zoek naar het antwoord. De architect en ontwerper is de curator van de Landschapstriënnale die deze maand door Noord-Brabant trekt. Hij doet tot en met 30 april tien plekken in de provincie aan. Om daar met experts, beleidsmakers, ontwerpers en bewoners aan de hand van thema’s die ‘druk uitoefenen op het landschap’ te praten over de (nabije) toekomst.

Foodlab werkt aan creatieve oplossingen voor teeltondersteuning. De deelnemers van FoodLab zijn in maart voor de derde en laatste keer samengekomen. Maar dat betekent zeker niet dat er een einde komt aan de mooie samenwerkingen die er tussen de deelnemers zijn ontstaan. Door de gekozen opzet was het FoodLab een soort ideeëngenerator, bedoeld om te inspireren om met andere ogen naar de sector te kijken en discussie aan te gaan hoe we met ons landschap omgaan. Het eindresultaat is een reeks uiteenlopende concepten, met stuk voor stuk een grote potentie voor impact; ze vormen een startpunt voor verdere samenwerking. Foodlab is een initiatief van telers, ZLTO, Fruitport West-Brabant, Kunstloc Brabant, Rewin en diverse projectpartners.

Op 1 april is in het toekomstige Van Gogh Nationaal Park in Noord-Brabant de vijfde Landschapstriënnale van start gegaan. Met een klein gezelschap op locatie, en met honderden deelnemers online, werd het thema 'High Green - Innovating the landscape' besproken en uitgelicht. Hoofdspreker Winy Maas (MVRDV) sprak over innovatieve ruimtelijke oplossingen voor het Noord-Brabant van de toekomst en daarna begon curator Marco Vermeulen aan zijn rit op de platte kar. Met behulp van dit typisch Brabantse vervoersmiddel gaat hij deze maand ‘verhalen oogsten’ rond de landschapsopgaven die worden behandeld tijdens de triënnale. De opening is terug te zien.

Om de drie jaar staat het Nederlandse landschap centraal tijdens de Landschapstriënnale. Elke keer op een andere plek: dit jaar in het Van Gogh Nationaal Park. Een maand lang (digitaal) debat, kennisdeling en ‘echte’ bezoeken aan het Brabantse landschap voor ontwerpers, experts, bewoners, ondernemers, kunstenaars, agrariërs en beleidsmakers. De titel voor deze editie is High Green – innovating the landscape. Op de agenda staan allerlei onderwerpen rondom de inrichting, het gebruik en de beleving van het landschap. Het kunstprogramma is de rode draad in de programmering. Kunstloc Brabant adviseert hierbij en verbindt de verschillende partners van de triënnale met kunstenaars en ontwerpers.

Grootschalige vastgoedlocaties krijgen de zwaarste klappen als gevolg van de coronacrisis. Dat stelt Madeline Buijs, sectoreconoom Bouw en Vastgoed bij ABN AMRO. De vraag naar kleine kantoor- en winkelpanden blijft ook in deze roerige tijden overeind, maar Buijs verwacht dat de tijd van grote distributiecentra voorbij is. Die voorspelling is in strijd met onderzoek naar deze centra van Buck Consultants International (BCI) begin dit jaar.

Een brede coalitie van wetenschappers, bestuurders, natuurbeschermers, boeren, mensen uit het bedrijfsleven komt met zeven aanbevelingen voor de grote knelpunten op gebied van landbouw, natuur en economie. Met voormalig minister van landbouw Cees Veerman als woordvoerder pleiten ze voor een 'nationaal akkoord'. Dit nationaal akkoord moet duidelijke duidelijke doelen omvatten op het gebied van klimaatverandering, stikstofuitstoot, biodiversiteit en duurzame voedselproductie. De veranderde landbouw moet ook lonend zijn voor de boer, benadrukt de groep. Het nieuwe kabinet moet een minister van ruimte, landbouw en natuur aanstellen.

Het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie nodigt coalities van provincies, gemeenten, gebiedsontwikkelaars, grondeigenaren, energiebedrijven, netwerkbeheerders, voedselproducenten, natuurorganisaties, erfgoedspecialisten en (collectieven van) bewoners uit om samen met ontwerpers te werken aan nieuwe strategische visies of ontwerpvoorstellen voor de transitie van ons productielandschap. Hoe kunnen vanuit een integrale ontwerpbenadering omvangrijke transitieprocessen in het landschap worden aangepakt en de ruimtelijke kwaliteit van het landschap worden verbeterd? Economische, technologische, maatschappelijke, cultuurhistorische en ruimtelijke aspecten grijpen sterk op elkaar in. Dat maakt een nieuwe, meer integrale aanpak noodzakelijk, waarin organisaties uit diverse sectoren samenwerken. Koppeling van verschillende opgaven en multifunctioneel landgebruik kunnen tot nieuwe inzichten leiden. Ontwerpers leveren in dit proces een belangrijke bijdrage. Zij zijn in staat om complexe systemen en grote ketens van een transitieproces in kaart te brengen, de complexiteit van deze grote opgave ontrafelen en begrijpelijk maken. Indien van een aanvraag kan tot en met 20 september 2021. De ontwerpers zijn de hoofdaanvrager en zijn projectverantwoordelijk voor de uitvoering van het ontwerpend onderzoek. Samenwerkende partijen treden op als mede-aanvrager.

Tijdens de landelijke NOVI-Conferentie op 31 maart is de Monitor Landschap gepresenteerd. In de Nationale Omgevingsvisie is vastgelegd dat bij ontwikkelingen de kwaliteiten van een gebied centraal moeten staan. Op die manier kan er worden gewerkt aan een landschapsinclusief omgevingsbeleid. De Monitor Landschap is een van de instrumenten die hier aan bij gaat dragen. De zorgen over teloorgang en verschraling van het landschap nemen toe, terwijl de waardering ervoor alleen maar groter wordt. De vraag hoe het landschap herkenbaar en aantrekkelijk kan worden gehouden, wordt steeds evidenter. Met de monitor worden de veranderingen van het landschap in beeld gebracht. Dit gebeurt aan de hand van zes indicatoren: bebouwing, landgebruik, openheid, opgaand groen, historische lijnelementen en reliëf. In de Monitor Landschap is nu de nul-situatie vastgelegd van alle indicatoren. Door jaarlijks de nieuwe metingen te vergelijken met het jaar ervoor, worden veranderingen gevolgd. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Het Kadaster, LandschappenNL en Wageningen University & Research ontwikkelden deze monitor in opdracht van de ministeries van BZK (Binnenlandse Zaken), OCW (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) en LNV (Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit).

Het Ministerie van Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) is zeer gecharmeerd van de brede manier waarop nu al zeker vijftig partijen het nieuwe Van Gogh Nationaal Park in oprichting vorm willen geven. ,,We hebben lange tijd alleen Natura 2000 gebieden, natuur met een hekje er omheen, als meest belangrijk gezien. Maar hier wordt gewerkt aan een landschap waarbij landbouw, energievraagstukken, verstedelijking en andere zaken samen worden opgepakt. Daar willen ook wij energie in steken", aldus Donné Slangen, directeur Natuur bij LNV in Den Haag. Ook CvdK Ina Adema is enthousiast over Van Gogh Nationaal Park. ,,Het gaat niet alleen om natuur. Ook om windturbines en zonnepanelen (energievraagstuk), veranderingen in de landbouw, extra woningbouw en dat allemaal in goede samenwerking verweven met de natuur en cultuur in Brabant. Waar kun je dat beter doen dan op een plek waar de beroemde schilder Van Gogh zijn voetsporen heeft achtergelaten. De naam van hem daaraan verbinden, vind ik dan helemaal niet gek.” Yvo Kortman, voorzitter van Van Gogh Nationaal Park. ,,Tijdens de Landschapstriënnale, die over een paar dagen begint, worden een aantal ‘living labs’ aangedaan in Brabant. Dan komen allerlei partijen bijeen om plannen te smeden voor de onderwerpen water en beken, landbouw en productieve natuur, de Zuiderwaterlinie en andere onderwerpen. Rood (bouwen), blauw (water) en groen (natuur) worden als een geheel bekeken. Dat is het nieuwe van onze aanpak met ons nationaal park. Niet alleen natuur. Dat zal best conflicteren zo nu en dan. Maar daar kunnen hele mooie, nieuwe en innovatieve dingen uit gaan komen.”

De tweede editie van de IJsselbiënnale was voor de zomer van 2020 gepland maar corona maakte het onmogelijk om die tentoonstelling goed te organiseren, en is daarom verplaatst naar komende zomer. De organisatie wilde het jaar 2020 echter niet zomaar voorbij laten gaan. Juist in die bijzondere tijd was er behoefte aan troost; in de betekenis van verbinden, tot stilstand komen, bezinning maar ook hoop en positieve energie. Het landschap bood troost: terwijl de wereld in razend tempo veranderde, stroomde de rivier onverstoorbaar verder en het uitzicht bleef hetzelfde; of toch niet? De IJsselbiënnale vond troost in een mooi en pijnlijk actueel thema. Een thema dat niet vroeg om een groots evenement of gebaar, maar om iets kleins en intiems. Wie van de 26 reeds geselecteerde kunstenaars zou daar op een mooie manier invulling aan kunnen geven? Dat werd Birthe Leemeijer, en zij ontwikkelde vervolgens het project Ontmoetingen bij de wilg.

Op 1 april gaat de vijfde Landschapstriënnale van start. Plaats van handeling is het in oprichting zijnde Van Gogh Nationaal Park in de provincie Noord-Brabant. Onder het thema ‘High Green -Innovating the Landscape’ worden tien concrete, internationaal relevante landschappelijke opgaven die spelen in de regio uitgelicht. Deze opgaven zijn door lokale partijen, in samenwerking met experts, bewoners en andere betrokkenen rondom het landschap omgezet in tien Landschapslaboratoria. Tijdens de manifestatie worden oplossingen verkend, opgaven gecombineerd en duurzame landschappen ontworpen, zo luidt de belofte. “Actuele opgaven zoals klimaatverandering, energietransitie, verstedelijking, nieuwe vormen van landbouw en de toename van het toerisme zullen onze natuur- en cultuurlandschappen rigoureus veranderen”, stelt Marco Vermeulen, curator van de Landschapstriënnale. “Maar over hoe we die veranderingen in goede banen leiden, over hoe we ondanks de impact van die vraagstukken tot aangename en leefbare landschappen kunnen komen, bestaat nog geen consensus.”

In de zuidoosthoek van de Wieringermeer worden in een rap tempo akkers ingenomen door kassen en datacenters. De ontwikkelingen zijn exemplarisch voor wat beschouwd wordt als de ‘verdozing’ en ‘verrommeling’ van het landschap. Maar hoezeer de dozen op Agriport A7 ook lijken te breken met het Hollandse polderlandschap, in feite zijn ze niets minder dan een volgende stap in een onophoudelijk proces van intensivering van het grondgebruik dat de polder, en het Nederlandse achterland, sinds lange tijd kenmerkt. Alleen is nu de bodem zelf losgelaten en fungeert het enkel nog als grondvlak. De dynamiek van de seizoenen en vruchtwisseling, en het verschil tussen dag en nacht, hebben plaatsgemaakt voor het onophoudelijke ritme van ‘jaarrond’ produceren en ‘99,9999% uptime’, gedicteerd door een 24-uurs economie. Het idee van een landschap veronderstelt een buiten waarvan het met een zekere afstand kan worden aanschouwd, gevat en ingekaderd. Maar bestaat dat buiten nog wel? Glasvezel heeft van de Wieringermeer Amsterdam-Noord gemaakt. De polder is nog meer dan het al was, onderworpen aan de logica van de stad.

Monique Peperkamp is op dit moment bezig met haar PhD onderzoek bij de Amsterdam School for Cultural Analysis (ASCA). Ze studeerde kunstgeschiedenis aan de UvA en is werkzaam geweest als docent en kunstenaar. In haar onderzoek kijkt ze in het licht van de ecologische catastrofe naar kunst die zich bezighoudt met de relatie tussen natuur en cultuur. Dit doet ze mede aan de hand van cultuurgeschiedenis en filosofie. Mister Motley ontwikkelde afgelopen september het project LAND samen met ArtEZ Studium Generale. Voor deze samenwerking spreekt men met kunstenaars, denkers en schrijvers over de relatie tussen land, eigendom en klimaatafbraak. Lieneke Hulshof sprak met Peperkamp over haar artikel ‘Ecological Time: Natures that Matter to Activism and Art‘. n het artikel spelen twee werken van kunstenaar Melanie Bonajo een belangrijke rol. Wat is de kracht van Bonajo als het aankomt op het gesprek over de wereld die steeds harder gebukt gaat onder onze ecologische voetafdruk?

Kunst bij windturbines, dat is niet de meest voor de hand liggende combinatie. Toch is dat precies wat er staat te gebeuren bij windpark Streepland dat volgend jaar van de grond komt langs de A16 bij Moerdijk. Ontwikkelaar Goede Buren plaatst bij een van de drie molens een kunstobject. ,,Voor ons vormen kunst en educatie een belangrijk doel. We willen mensen ter plekke meer vertellen over duurzame energie. Op deze manier hopen we meer draagvlak te krijgen”, zegt woordvoerder Jennie Tissingh. Het moet een plek worden waar mensen naar toe kunnen wandelen of langs kunnen fietsen. ,,Wie weet lopen reizigers die op het NS-station Lage Zwaluwe hun trein hebben gemist er even heen. Maar we denken bijvoorbeeld ook aan schoolexcursies.” Wat voor kunstobject er komt en waar precies, is nog niet bekend. Goede Buren, een initiatief van Windunie, Greenchoice en Meewind, richt ook een maatschappelijk fonds op.

De publicatie ‘Land Art Live’ presenteert land art-werken uit de zogenoemde Flevoland-collectie en gerelateerde performances uitgebreid in woord en beeld. De Flevoland-collectie omvat inmiddels tien werken; het vroegste is Observatorium van Morris uit 1977, waarna werken van onder meer Marinus Boezem, Richard Serra, Daniel Libeskind, Piet Slegers en recent RAAAF/Atelier de Lyon en Bob Gramsma volgden. Martine van Kampen en Mariska van den Berg gaan met artikelen en interviews in op het verleden, heden en de toekomst van deze collectie. Ze onderzoeken welke betekenis de landschapswerken hebben en in de toekomst kunnen hebben.

Ambitieus en idealistisch is het plan van stichting Peel Natuurdorpen zeker. De stichting wil 3500 hectare nieuwe natuur ontwikkelen in de Peel met daarin vijf of zes ‘peeldorpen’: clusters met in totaal tienduizend tiny houses. Op 23 februari wordt het eerste kleine huis geplaatst in het dorp Zeeland, gemeente Landerd. Willem Verkuijlen en Liza Simons uit De Mortel hadden graag een stuk grond beschikbaar gesteld voor een proef met tiny houses. „We zijn er heel enthousiast over”, zegt Simons. „Het gaat om de gebiedsontwikkeling. Wat lever je terug aan maatschappelijke meerwaarde?” Het idee is om boeren het recht te geven maximaal drie tiny houses neer te zetten op elke hectare landbouwgrond die ze omzetten naar nieuw bos, legt Jan Ottens van stichting Peel Natuurdorpen uit. Maar de pilot komt voor De Mortel te snel. „Die gaat aan onze neus voorbij”, zegt Simons. Gemeente Gemert-Bakel wil eerst regels opstellen hoe om te gaan met tiny houses.

In ‘Stadverlaters & Nieuwe Ruralen’ komen jongeren aan het woord die het platteland verkiezen boven de stad. De publicatie van een onderzoek van Pop-Up City beschrijft de afweging tussen het drukke, dure en vaak egocentrische stadsleven en rustige, ruimtelijke, sociale en betaalbare platteland. De claims dat het tij zich lijkt te keren in het voordeel van het platteland en dat het platteland daar ook van profiteert, maken de auteurs, volgens Hans-Hugo Smit, nergens in het boek waar. Maar de kwalitatieve beschouwingen en de leuke interviews met ‘nieuwe ruralen’ maken het toch lekker lockdown-leesvoer voor gebiedsontwikkelaars in stad en land.

Het Nieuwe Instituut nodigt ontwerpers, onderzoekers, archiefbeheerders en beleidsmakers uit om op 4 maart van gedachten te wisselen over het erfgoed van het ontworpen landschap. Waardevol archiefmateriaal gaat nu verloren omdat een beleidsstrategie of concrete opvangplek ontbreekt. Maar wat is een werkbare oplossing die past bij deze tijd en de middelen die er zijn? Hoe kunnen we stapsgewijs toewerken naar een Collectie Nederlandse Tuin- en Landschapsarchitectuur? In 2018 kaartte het College van Rijksadviseurs haar zorgen aan over het beheer en ontsluiting van de archieven van tuin- en landschapsarchitecten bij minister van Engelshoven (OCW). De Rijksadviseurs stelden in een brief dat - gelet op de beeldbepalende en culturele betekenis van deze discipline voor onze leefomgeving - het te betreuren is dat richtlijnen en beleid voor de archieven van de tuin- en landschapsarchitecten ontbreken. Het materiaal dat bewaard wordt in het Nationaal Archief, Het Nieuwe Instituut, Speciale Collecties WUR, regionale archieven en stadsarchieven is zeer waardevol maar geeft slechts een gefragmenteerd beeld van de Nederlandse tuin- en landschapsarchitectuur. Om te kunnen voortbouwen op het verleden en dat als tijdsbeeld en cultuurdaad een rol te laten spelen in vernieuwing, is het van belang waardevol materiaal duurzaam te bewaren en ontsluiten. Het Nieuwe Instituut is daarom in opdracht van het Ministerie van OCW een onderzoek gestart naar een mogelijk verzamelbeleid ten aanzien van tuin- en landschapsarchitectuurarchieven. Het onderzoek mondt uit in een advies dat in mei 2021 wordt aangeboden aan de minister.

Begin februari kwamen de deelnemers van FoodLab teeltondersteunende voorzieningen (tov) voor de tweede keer bijeen. Niet zoals gepland op een erf in Zundert, maar wegens coronamaatregelen online. Met de basiskennis over aardbeienteelt op zak was aan de deelnemende ontwerpers gevraagd een korte pitch voor te bereiden met daarin hun eerste ideeën. Die liepen uiteen van vernieuwende abstracte denkbeelden tot bijna-tastbaar voor te stellen concepten. Telers zijn op zoek naar een beter imago en de ontwerpers dagen hen uit; zijn ze bereid aanpassingen op hun bedrijf te doen om dat te bereiken? En zijn de gedroomde aanpassingen realistisch? Een verslag.

Nederland zal de komende jaren miljarden euro's extra moeten investeren in het elektriciteitsnetwerk om de ambities op het gebied van duurzame energie waar te maken. De consument kan een hogere elektriciteitsrekening tegemoetzien, zo wordt duidelijk uit een rapport van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Volgens het PBL valt verder nog niet met zekerheid te zeggen of het gaat lukken om in 2030 de hoeveelheid zonne- en windenergie op te wekken die is afgesproken in het Klimaatakkoord.

Natuurinclusief ontwikkelen wordt steeds gebruikelijker in gebiedsontwikkeling. Toch is het volgens Sabine Boukens tijd voor een volgende stap. In haar onderzoek naar ‘parkinclusief ontwikkelen’ formuleert Boukens negen ontwerpprincipes om de stad als park te ontwikkelen. Centraal daarbij staat het realiseren van betere verbindingen met en tussen andere, bestaande groenstructuren. Niet alleen in de wijk, maar zelfs op stads- en provinciaal niveau.

In de eerste week van het nieuwe jaar wordt begonnen met de bouw van De Nieuwe Herdgang, de uitkijktoren in de Moerenburg, bij knooppunt De Baars. Eind april moet het opvallende, 25 meter hoge bouwwerk langs de A58 klaar zijn. Als de toren klaar is, worden rondom het kunstwerk twaalf bomen gepland en wordt het omliggende terrein ingezaaid met een bloemenmengsel. Er wordt ook een wandelpad aangelegd naar de toren, die straks toegankelijk wordt via een tourniquet. De landschappelijke inrichting is bedacht in samenspraak met het Waterschap en Rijkswaterstaat, vanwege de plannen voor de verbreding van de A58. De uitkijktoren is een ontwerp van kunstenares Nina Aalbers. Zij reageerde in 2017 op een oproep aan beginnende architecten, ontwerpers en kunstenaars om een ontwerp te maken voor een uitkijktoren bij De Baars. Aanvankelijk werd gekozen voor een ander ontwerp, maar die constructie bleek later onuitvoerbaar. Daarop kwam de gemeente Tilburg uit bij het ontwerp van Nina Aalbers. Er is een bedrag van 275.000 euro beschikbaar.

Teeltondersteunende voorzieningen zijn nodig voor de economische vitaliteit van het platteland, maar hebben impact op de ruimtelijke kwaliteit en recreatieve- en landschappelijke waarden van een gebied. Kunstloc Brabant, Rewin, Fruitport West-Brabant, ZLTO en diverse projectpartners vonden het tijd om te kijken naar de mogelijkheden en onmogelijkheden.  Daarvoor zijn de samenwerkende partijen een nieuw foodlab gestart waarin ontwerpers, telers en toeleveranciers bekijken wat de uitdagingen, kansen en mogelijke innovaties zijn van teeltondersteunende voorzieningen.

De Nederlandse landbouw staat op een keerpunt. Steeds meer mensen beseffen dat het echt anders moet: duurzamer, met meer aandacht voor biodiversiteit, dierenwelzijn en het landschap. Op initiatief van Berno Strootman, Rijksadviseur voor het Landschap, verschijnt het boek Boer Doet Leven, Portretten van landschapsboeren. In het boek tonen twintig landschapsboeren dat het mogelijk is om tegelijkertijd voedsel en een aantrekkelijk landschap te produceren.

Natuurinclusieve gebiedsontwikkeling moet niet alleen zorgen voor een goede leefomgeving voor mens en dier, het is ook een manier om gebieden klimaatbestendig te maken. Projectontwikkelaar Synchroon heeft biodiversiteit tot speerpunt van haar werkwijze gemaakt. Een gesprek met directeur Tobias Verhoeven en ontwikkelmanager Rosalie de Boer. “In gebiedsontwikkeling vormen voor ons het landschap en de natuur niet de invulling na stedenbouw, maar het startpunt.”

De Dag van de Stadsrand vond op 20 november jl. plaats. In een vijf uur durende live uitzending vanuit Pakhuis de Zwijger presenteerden BNA Onderzoek en ARCAM samen met architecten en experts de resultaten van 'Het stadsranden-lab'. In deze ontwerpstudie zijn vijf multidisciplinaire ontwerpteams op zoek gegaan naar nieuwe typologieën voor de stadsranden, met vijf Amsterdamse stadsranden als testcase. De volgende vragen kwamen aan de orde: Kan je de stadsrand wel plannen of moet je condities creëren? Hoe kijken we naar de stadsrand in zijn regionale context en welke kansen liggen er voor experiment op gebied van circulariteit? Wat zijn nieuwe scenario’s voor hybride programmering van de stadsrand en het creëren van kansen voor lokale ondernemers? Biedt het contrast dat ontstaat als je gaat verdichten en vergroenen kansen voor nieuwe woon- en recreatiemilieus?

In de transitie naar grootschalige opwekking van hernieuwbare energie pleiten Annie van de Pas, Gerben de Vries en Rinske Scheifes van de Natuur en Milieufederaties voor vroegtijdige inpassing van natuur en landschap in de energiestrategieën. Met de juiste aandacht kan de natuur zelfs profiteren, menen zij

In een open brief aan de ministers Ollongren en van Engelshoven neemt Adri Duivesteijn de vrijheid persoonlijke ervaringen te delen. Omdat hij zich zorgen maakt over het voortbestaan van Architectuur Lokaal. Volgens hem en anderen die een prominente rol spelen in de architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur in Nederland blijft Architectuur Lokaal nodig voor de ruimtelijke kwaliteit van onze steden en dorpen. Met Prinsjesdag werd definitief duidelijk dat Architectuur Lokaal niet wordt opgenomen in de Culturele Basisinfrastructuur (BIS).

Het plaatsen van zonnepanelen op natuur- en landbouwgrond is in steeds meer Nederlandse provincies onderwerp van discussie. Waar de ene provincie nu al een stokje steekt voor het ontstaan van nog meer zonnevelden, ziet de andere provincie nog geen reden om direct hard in te grijpen. Vooral in de provincies met veel groene ruimte én lage grondprijzen is de discussie rondom de zonnevelden op natuur- en landbouwgrond een heet hangijzer. Landschapsvervuiling en het verdwijnen van kansrijke landbouwgrond zijn de belangrijkste argumenten om een stokje te steken voor de zonneweides.

Er is politiek lef nodig om in het belang van Noord-Brabant in het kader van de vestiging van bedrijventerreinen out-of-the-box te durven denken, om ver over de grenzen van een vierjaarlijkse bestuursperiode heen te kunnen kijken, stelt Wilma Dirken, VVD woordvoerder ruimte, werklocaties en stikstofaanpak in Provinciale Staten van Noord-Brabant. “Jammer genoeg zijn weinig andere partijen daar in de huidige politieke discussie mee bezig.” Ze verwijst in haar opinieartikel naar de 'Design Challenge out-of-the-box', waarin multidisciplinaire ontwerpteams hun visie gaven op het Midden-Brabantse logistieke landschap van de toekomst. ‘Natuurlijk zijn niet alle ideeën te realiseren. Maar het helpt om na te denken over dergelijke onverwachte combinaties van functies. Door op deze vernieuwende manier naar de inrichting van Brabant te durven kijken, ontstaat innovatie”.

In een Open brief aan de Tweede Kamer pleiten oud-bewindspersonen, (oud-) Rijksbouwmeesters, BNA, Bouwend Nederland, Het Nieuwe Instituut, lokale architectuurinstellingen en prominente architecten en stedenbouwkundigen voor behoud van Architectuur Lokaal. Het Rijk kent sinds de jaren negentig een integraal architectuurbeleid, dat wordt gedragen door alle ministeries die verantwoordelijk zijn voor cultuur, ruimtelijke ordening, inrichting van stad en land en woningbouw. Deze samenhangende aandacht voor zorgvuldig ruimtelijk ontwerp staat de laatste jaren onder druk. Dit is zorgelijk omdat de kwaliteit van architectuur, stedenbouw en landschap blijvende aandacht vereist, zeker in het licht van de grote ruimtelijke opgaven die Nederland in de komende decennia moet vervullen. Maar voor de uitvoering van het architectuurbeleid is kennis en bewustzijn op het lokale schaalniveau cruciaal. Een belang dat is toegenomen door een verregaande decentralisatie van taken naar de lokale overheden. Architectuur Lokaal speelt hierin een sleutelrol. In september werd duidelijk dat Architectuur Lokaal geen subsidie toegewezen werd vanuit de Culturele Basisinfrastructuur (BIS). Minister van Engelshoven nam het advies van de Raad voor Cultuur over, ondanks protesten van o.m.het College van Rijksadviseurs en de BNA.

Met de plaatsing van een interactief kunstwerk van Tom l’Istelle op 30 oktober is het landkunst deelproject van Dal van de Kleine Beerze afgerond. Achter het beeld schuilt een bijzonder verhaal. Een vrouw zou door blikseminslag genezende krachten hebben gekregen: door te strijken met haar getroffen linkerhand, zou ze jicht, reuma en kramp kunnen doen verdwijnen. In twee jaar tijd is het project afgerond. Mede door bijdragen van de gemeente Oirschot en de stichtingen Mug van Heijningen en Melis van Beek. Er komt nog een wandelroute langs de kunstwerken en documentairemaakster Anne-Marie Holthausen heeft het hele proces vastgelegd. Naar verwachting wordt die documentaire begin december gepresenteerd

Het College van Rijksadviseurs adviseert de ministers van Binnenlands Zaken en van Infrastructuur en Waterstaat een verbod uit te vaardigen op nieuwe reclamedragers in de snelwegzone. Ook de digitalisering van de bestaande reclamedragers moet volgens het College worden verboden. Want ledschermen zijn in het landschap ongewenst, zowel op masten als aan gebouwen. Het onderzoek van het College van Rijkadviseurs laat aan de hand van vier cases – Apeldoorn, Assen, Vianen en Roosteren – zien hoe het landschap in de uitverkoop gaat. Voor gemiddeld nog geen 30 duizend euro per jaar hebben reclame-exploitanten daar het recht gekregen om voorbijgangers te bestoken met reclame en de duisternis aan te tasten. Het college doet vijf aanbevelingen.

‘’Voor typische Nederlandse landschappen en grote wateren dreigt zich een ramp te gaan voltrekken. In ons drukke, verstedelijkte land zijn nog steeds gebieden te vinden die getuigen van de boeiende wordingsgeschiedenis door de eeuwen heen. Deze vaak kleinschalige landschappen herbergen doorgaans ook een hoge natuurwaarde. Ik noem het coulisselandschap in Twente, Nationaal Landschap Het Groene Woud in Brabant, de Veluwe, Tessel en Wieringen. Zo maar een paar voorbeelden waar in het kader van de Regionale Energiestrategieën (RES) megawindmolens worden gepland. Dat roept heftige discussies op.” We moeten iets doen aan de energietransitie, schrijft emeritus hoogleraar gebiedsontwikkeling Friso de Zeeuw. Maar moet dat écht ten koste gaan van het Nederlandse landschap?

Iedere donderdag tussen 15.00 en 17.00 uur opent LKCA het online atelier om kennis op te doen, kennis te delen, te discussiëren over actuele onderwerpen. Op 8 oktober sprak Ronald Kox in het LKCAtelier met Paul Collard (oprichter van de Britse stichting Creativity, Culture and Education) en Richard Smolenaers (Mocca Amsterdam) over hoe cultuuronderwijs kan leiden tot meer kansengelijkheid. Paul Collard van CCE : ‘Als je kunstenaars samen met leraren aan de slag laat gaan, gaan leraren anders lesgeven. Daarbij gaat het niet om wat ze onderwijzen, maar hoe ze dat doen. Er komt ruimte voor creativiteit en dat zorgt voor dieper leren en daardoor betere leerprestaties bij leerlingen.’ Vooral leerlingen in achterstandssituaties profiteren van zo’n creatieve aanpak in de klas.

Een meerderheid van de Brabantse Provinciale Staten wil dat de provincie meer te zeggen krijgt over grote distributiecentra. De Brabantse oppositie, maar ook coalitiepartij Forum voor Democratie, wil dat er meer regie komt en de groei van het aantal grote ‘superdozen’ niet ten koste gaat van het Brabantse landschap. GroenLinks en de Partij voor de Dieren willen een breed onderzoek naar de toekomst van logistieke centra in Brabant, en Forum sloot zich daarbij aan. GroenLinks-Statenlid Michiel Philippart. ’De provincie moet meer inzetten op integraliteit, waarbij wordt voorkomen dat gemeenten tegen elkaar worden uitgespeeld.’ Hij noemde Zuid-Holland als voorbeeld waar de provincie wel een regierol vervuld

Waag organiseerde op 30 september de landelijke hackathon de groene stad. De grote vraag: hoe kunnen we steden vergroenen en inzetten als belangrijke schakel in klimaatadaptatie. Ter voorbereiding ging het videoteam van Waag het land in om met pioniers, experts en andere betrokkenen te praten over de groene stad.

We willen als consument lekker makkelijk, snel en goedkoop bestellen en liefst dezelfde dag ‘het bestelde’ gratis thuisbezorgd krijgen. Grote distributiecentra voorzien in die behoefte. Maar diezelfde burger maakt zich zorgen over het verrommelde landschap. Dat knelt. Cees-Jan Pen, sociaalgeograaf en sinds mei 2016 onafhankelijk lid van de SER Noord-Brabant, over de verdozing. ''De huidige manier van planning van distributiecentra is niet meer van deze tijd en frustreert de gewenste ruimtelijke verduurzaming en zorgen over landschappelijke waarden. Wij willen niet langer wegwerpdozen, maar logistieke hallen die kunnen worden hergebruikt.''

Door de Bossenstrategie van het ministerie van LNV en de provincies slim in te zetten, groeit de leefbaarheid van Nederland. Ook financieel komt het prima uit, stelt Harry Boeschoten van Staatsbosbeheer. "Stedelijke verdichting blijft mogelijk, maar pas op dat je de groene leefbaarheid in het vizier houdt."

De stad staat onder druk. Maar ook in de stad zijn er mogelijkheden om weerbaar te worden tegen klimaatverandering. Waag organiseert een landelijke hackaton De Groene Stad op 30 september. Stadmakers, natuurexperts, studenten, onderzoekers, kunstenaars, stadsboeren, ontwerpers, techneuten, ondernemers, projectontwikkelaars en beleidsmakers aan de slag met uitdagingen op het gebied van: bovengronds vergroenen met ondergronds ruimtegebrek; met participatie meer biodiversiteit in de stad; de waarde van groen in stedelijke planning; met groen weerbaarder tegen de klimaatcrisis.

Klimaatverandering, het verlies van biodiversiteit en landdegradatie vormen een steeds grotere bedreiging voor ons welzijn. De tijd begint te dringen om daar iets tegen te doen en 'woorden in daden om te zetten'. De studie Inzichten uit mondiale milieuverkenningen van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) geeft een samenvatting van de hoofdboodschappen van vijf mondiale milieuverkenningen op het gebied van klimaat, landgebruik, biodiversiteit en grondstoffengebruik. Hieruit zijn lessen getrokken voor Nederlandse duurzaamheidstransities.

Het College van Rijksadviseurs pleit voor een nieuwe deal tussen boer en de maatschappij. We moeten toe naar een landschapsinclusieve landbouw, waarin boeren een eerlijk inkomen ontvangen voor het produceren van gezond voedsel en een aantrekkelijk, toegankelijk, biodivers landschap en waarbij het zorgen voor schoon water, schone lucht en een vitale bodem vanzelfsprekend zijn. Dit staat in een advies dat Rijksadviseur Berno Strootman op 9 september aanbood aan Minister Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.

Eerder dit jaar organiseerde het Tilburgse architectuurcentrum CAST in samenwerking met Vereniging Deltametropool en Kunstloc Brabant de Design Challenge ‘Out of the Box’. Vier teams gingen aan de slag om innovatieve ontwerpoplossingen te bedenken voor een duurzame inpassing van logistieke bebouwing in het landschap, onder meer om ‘verdozing’ tegen te gaan. Op 21 augustus vond in Tilburg en presentatie- en debatavond plaats over de Design Challenge ‘Out of the Box’. De vier deelnemende ontwerpteams presenteerden hun visie en ontwerpvoorstel en gingen daarover in gesprek. Omroep Tilburg heeft de bijeenkomst in de LocHal vastgelegd.

Planners en ontwerpers, blijf niet afzijdig, maar help mee om de negatieve gevolgen van logistieke verdozing tegen te gaan. Dit advies geeft Merten Nefs, ontwerper en onderzoeker bij Vereniging Deltametropool, in zijn recensie op Archined van ‘Steel Cities: The Architecture of Logistics in Central and Eastern Europe’. In dit boek leggen de schrijvers dit ‘distributiecentrum van Europa’ onder de loep, met daarin centra die door omwonenden vaak ‘stalen steden’ worden genoemd.

Om als land groener uit de coronacrisis te komen moet er veel meer actie ondernomen worden op bedrijventerreinen, stelt Cees-Jan Pen, voorzitter van de Circular Economy Award. Volgens hem moeten gemeenten en lokale ondernemers ambities omzetten in concrete acties.

Bedrijventerreinen zijn gemiddeld voor slechts 1 procent van hun grondoppervlakte voorzien van groenblauwe structuren. Dit blijkt uit een onderzoek van Rienstra Beleidsonderzoek en Beleidsadvies in de Provincie Zuid-Holland, die representatief is voor andere provincies in Nederland. Ter vergelijking: de openbare ruimte in een gemiddelde 2e generatie VINEX-wijk in Zuid-Holland is voor 6 procent voorzien van groenblauwe structuren, ongeveer zes keer zoveel als gemiddeld bij een bedrijventerrein.

Hoe zorgen we voor een betere deal tussen boer en maatschappij? Het College van Rijksadviseurs heeft ontwerpend onderzoek ingezet om te onderzoeken hoe de transitie naar een natuur- en landschapsinclusieve landbouw vorm kan krijgen. De resultaten van de pilots in De Marne, de Krimpenerwaard en Salland zijn op 9 juli gepubliceerd. De resultaten van elke pilot zijn gebundeld in een eigen publicatie die op de website  van het CRA staan. Deze publicaties worden de komende maanden aangevuld met diverse essays en interviews. Daarnaast verschijnt in september een overkoepelend advies aan het Rijk.

Laat het herstel na de coronacrisis samengaan met aandacht voor werkgelegenheid én een duurzame leefomgeving. Dat adviseert de Raad voor de leefomgeving (Rli) in het briefadvies ‘Groen uit de crisis’, dat op 10 juli is aangeboden aan minister Wiebes. In onder meer de woningbouw, mobiliteit en het landelijk gebied zijn diverse maatregelen denkbaar die duurzaam herstel mogelijk maken. Tegelijkertijd kan het bij sommige beleidsthema’s juist verstandig zijn pas op de plaats te maken.

Nature is Under Your feet van Charlotte van der Woude, AvB Amsterdam (landschapsarchitectuur), is een van de winnaars van de eerste prijs van de 40e editie van de Archiprix, de prijs voor de beste afstudeerprojecten van de Nederlandse masteropleidingen. Het plan daalt op een aantal strategisch gekozen locaties in Londen af naar de rivier de Fleet die onzichtbaar onder de stad naar de Theems stroomt. Op elke locatie wordt op zorgvuldige wijze een ingreep ontworpen die het maaiveld in contact brengt met de ondergrondse rivier. Steeds wordt een biotoop gecreëerd voor specifieke planten en dieren. Op die wijze wordt de notie van de natuur onder de stad op treffende wijze in de beleving van de stad ervaarbaar gemaakt. Een gesprek met Charlotte van der Woude.

De ruimtelijke opgaven in Nederland zijn dermate groot én ingewikkeld, dat een andere manier van sturen noodzakelijk is. Dat is de kern van de publicatie Nieuw sturingsconcept voor de inrichting van Nederland. Het eerste exemplaar van deze publicatie van de hoogleraren gebiedsontwikkeling Friso de Zeeuw en Co Verdaas werd op 2 juli aangeboden aan minister Ollongren (BZK). De woningbouwopgave, de energietransitie, mobiliteit, de toekomst van het landelijk gebied, duurzame economische groei en klimaatadaptatie: dát zijn de zes grote opgaven waar Nederland voor staat. Daarover bestaat weinig discussie, iets wat ook blijkt uit de inhoudelijke totstandkoming Nationale Omgevingsvisie (NOVI). ‘Het Rijk neemt de regie’, ‘We gaan meer dan voorheen sturen op de ruimtelijke ordening van Nederland’; het zijn de meest opmerkelijke uitspraken van minister Ollongren tijdens het webinar : De NOVI – werken aan de toekomst van Nederland.

In de beleidsbrief ‘Van coronacrisis naar duurzaam herstel’ draagt het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL ) suggesties en voorbeelden aan om met het herstelbeleid de hardnekkige problemen met gevolgen voor de kwaliteit van de leefomgeving aan te pakken. Voorbeelden daarvan zijn de uitstoot van broeikasgassen, klimaatverandering en klimaatadaptatie, het verlies aan biodiversiteit en verspillend grondstoffengebruik. Ook kan het herstelbeleid bijdragen aan de aanpak van problemen op de woningmarkt, de arbeidsmarkt en mobiliteit.