Bouwen, bouwen, bouwen. De komende decennia gaat er in ons land enorm veel gebouwd worden. Maar hoe maak je die nieuw gebouwde gebieden ook een prettige en interessante plek om te wonen en te leven? Makers kunnen daar een grote in rol spelen.
Dit artikel is gebaseerd op informatie uit KunstUnlocked #4: Cultuur als Kracht in Gebiedsontwikkeling, een bijeenkomst waarin de culturele en gebiedsontwikkelingssector samenkwamen.
Wat is placemaking?
Placemaking draait om het creëren van plekken die meer zijn dan een verzameling gebouwen. Het gaat om identiteit, beleving en verbinding. Een uitnodigende plek waar mensen zich thuis voelen en waar ontmoeting mogelijk is. Kunst en cultuur spelen hierin een sleutelrol: ze geven betekenis, vertellen verhalen en maken ruimte voor verbeelding.
Waarom cultuur een verschil maakt
Gebiedsontwikkeling is vaak een technisch en economisch gedreven proces. Maar zonder aandacht voor sociale en culturele waarden ontstaat er een risico: plekken die wel efficiënt zijn, maar niet geliefd. Kunst en cultuur kunnen:
- Identiteit geven aan nieuwe wijken door lokale verhalen zichtbaar te maken.
- Sociale cohesie versterken door ontmoetingsplekken te creëren.
- Innovatie stimuleren door nieuwe perspectieven in te brengen.
- Een rol spelen in de ontwikkeling van gebieden die anders braak blijven liggen, in de tussenperiode naar een nieuwe gebiedsinvulling.
“Door samen met verschillende partijen na te denken over een gebied, creëer je gelijkwaardheid. Je gaat samen dromen over de betekenis van een plek”, voegt Sharon Oldenkotte-Vrolijk, directeur Kunst & Cultuur van BPD Cultuurfonds toe.
Tramkade als geslaagd experiment
Gebiedsontwikkelaar Maarten de Wolff noemt tijdens KunstUnlocked de Tramkade in ’s-Hertogenbosch als succesvol voorbeeld van het betrekken van makers bij gebiedsontwikkeling. Het voormalige veevoederterrein middenin de stad werd omgevormd tot creatieve hotspot, in eerste instantie voor een periode van 10 jaar. Makers en ondernemers brachten horeca, ambacht, kunst en sport samen, waardoor het gebied een levendige identiteit kreeg en zo veel bezoekers trok. Dit succes bewijst dat ruimte voor experiment niet alleen cultuur versterkt, maar ook economische en maatschappelijke waarde toevoegt. Het experiment is zo succesvol gebleken dat de gemeente nu inzet op blijvende verankering in de gehele Bossche Stadsdelta. “De Tramkade is een cadeau voor de mensen van Den Bosch, niemand wil meer dat het weggaat. Het is een kathedraal van de toekomst”, vertelt Mariève Craste, wethouder Verstedelijking & Cultuur gemeente ’s-Hertogenbosch.
Placefulness: verbeelding als motor
Tijdens KunstUnlocked #4 introduceerde kunstenaar Matthijs Bosman het begrip placefulness: het vermogen om een plek voor je te zien die er nog niet is. Het is een samenvoeging van ‘placemaking’ en ‘mindfulness’. Waar placemaking zich richt op het fysieke vormgeven van een plek, voegt placefulness een mentale dimensie toe: het bewust creëren van ruimte voor verbeelding en beleving in het ontwerpproces.
Kunstenaars zijn bij uitstek in staat om deze verbeeldingskracht te activeren. Zij stellen vragen die verder gaan dan functionaliteit: Hoe voelt het om hier te zijn? Welke verhalen horen bij deze plek? Hoe kan kunst mensen verbinden met hun omgeving? Welke innovaties horen op deze plek thuis?
De 8 basisregels van placefulness
- Handelen vanuit empathie
Door je grondig te verdiepen en te verplaatsen in de gebruiker van een plek, begrijp je beter waar die persoon behoefte aan heeft. Met behulp van placefulness faciliteer je wat je doelgroep echt nodig heeft. - Niet oordelen
Niet oordelen betekent dat je minder naar je hoofd luistert dat overal commentaar op heeft. In plaats van dingen automatisch als ‘verkeerd’, ‘juist’ of ‘neutraal’ te bestempelen, probeer je er met placefulness zonder oordeel naar te kijken. - Geduld hebben
Hiermee wordt bedoeld dat je jezelf en anderen de tijd geeft. Misschien wil je snel resultaat zien, en denk je soms “Het duurt lang, ik schiet er niets mee op”. Juist dan is het belangrijk dat je de plek wat tijd gunt. - Kijken met een beginnersblik
‘Kijken met een beginnersblik’ betekent dat je de dingen om je heen bekijkt alsof je ze voor het eerst ziet. Het betekent ook: altijd weer mogen beginnen. Heb je lang niet geoefend met placefulness? Wees niet teleurgesteld in jezelf, wees nieuwsgierig naar het oefenen ervan. - Vertrouwen
Tijdens placefulness is het belangrijk om aandacht te schenken aan de signalen die vanuit de plek komen. Kunstenaars en andere cultuurmakers die bij het project betrokken zijn, pikken ook signalen op. Door vertrouwen te geven ontstaat er bij jezelf en alle andere betrokkenen meer aandacht en kracht om de plek te geven waar die om vraagt. - Niets opleggen
Leg je jezelf op om met placefulness allerlei voorbedachte doelen of resultaten te bereiken die in de toekomst liggen, dan kan het juist de tegenovergestelde werking hebben. Je bevindt je minder in het hier-en-nu, en het opleggen van eisen aan een plek kan voor spanning en stress zorgen. - Accepteren
Wanneer er iets vervelends gebeurt, zijn we vaak geneigd om er direct op te reageren. De een wil de situatie meteen veranderen, een ander rent ervan weg. Met placefulness leer je om niet direct te reageren, maar op te merken en te accepteren. Zonder er direct tegen op te treden of er iets aan te veranderen. Hierdoor zul je meer rust en aandacht ervaren. - Loslaten
Bij accepteren hoort ook een stukje loslaten. Soms houden we ons te veel vast aan (positieve en negatieve) gebeurtenissen uit het verleden. Vasthouden aan het verleden kan ervoor zorgen dat de ontwikkelingen op een plek stil blijven staan en er minder openheid is voor nieuwe gebeurtenissen. Daarom is het belangrijk om ook los te kunnen laten.
Samenwerken: kansen en uitdagingen
De vraag is niet óf cultuur een rol kan spelen, maar hóe. Dat vraagt om samenwerking tussen ontwikkelaars, gemeenten, kunstenaars en bewoners. KunstUnlocked #4 bood veel belangrijke inzichten, waaronder deze:
- Vroegtijdige betrokkenheid: Laat kunstenaars vanaf het begin meedenken, niet pas als ‘versiering’ achteraf. Geef kunst en cultuur al een plek in de gebiedsontwikkelingsstrategie.
- Vertrouwen en flexibiliteit: Kunst vraagt om ruimte voor experiment. Geef makers de sleutels van de stad, ondanks dat dat soms kan schuren met strakke bouwschema’s. Dat brengt onverwachte meerwaarde.
- Value case boven business case: Hiervoor pleitte Rinske Brand, expert cultuurgedreven gebiedsontwikkeling. Gebiedsontwikkeling heeft veel meer waarde voor de gebruikers wanneer de sociale en culturele waarde boven de economische waarde van een gebied komt te staan. Dit advies geldt niet alleen voor ontwikkelaars en vastgoedeigenaren, maar zeker ook voor de gemeentes, provincies en landelijk bestuur. Hun beleid schept namelijk randvoorwaarden schept voor (stedelijke) ontwikkeling.
Denk cultureel, bouw beter
De komende jaren staan we voor een enorme bouwopgave. Laten we die kans benutten om niet alleen huizen te bouwen, maar ook gemeenschappen. Kunst en cultuur zijn geen luxe, maar een noodzakelijke bouwsteen voor leefbare, betekenisvolle plekken.
Meer weten over het samenwerken met makers bij gebiedsontwikkeling? Ik denk graag met je mee!
