Cultuurparticipatie is een moeilijk woord voor een simpel gegeven: meedoen aan cultuur. Zélf doen en sámen doen. Zelf dingen leren en mensen ontmoeten. Twee projecten die zich hier volop mee bezighouden zijn Het Theater van Meet & Greet en Poppodium Phoenix. Met kunst en cultuur als middel willen zij mensen uit hun isolement halen. Voor Meet & Greet zijn dat ouderen, voor Phoenix jongeren. Het doel is duidelijk, maar hoe bereiken ze dat doel? Hoe nemen ze de drempels weg bij deze doelgroep? En hoe meten ze of het project geslaagd is?
We gaan in gesprek met Sandra Broekmans, projectcoördinator van Meet & Greet bij Factorium Cultuurmakers. Ook Teun van Eil en Peter Westerlaken, operationeel- en programmadirecteur bij Poppodium Phoenix, praten mee. Daarnaast sluit Josephine Voets aan, adviseur bij Kunstloc en projectcoördinator Sociale Opgaven.
Uit de cocon
Cultuurparticipatie is voor alle leeftijden van belang. Er zit namelijk niet zo’n groot verschil tussen een geïsoleerde jongere op een zolderkamertje en een eenzame oudere in haar appartement. Het Theater van Meet & Greet verzorgt kunstprojecten voor deze laatste groep. Twee vrouwen, Meta (Meet) en Myrthe (voor dit project omgedoopt tot Greet), maken een programma voor ouderen bestaande uit meerdere kunstdisciplines. Maar het draait vooral om de sociale component, vertelt projectleider Sandra Broekmans: “Het ontmoeten is bij ons heel belangrijk. Het sociale aspect zit ingebakken in ons project.” In eerste instantie richtte Meet & Greet zich vooral op live evenementen en workshops, maar sinds kort is er een digitaal platform in het leven geroepen: Het Plein. Hier kunnen ouderen elkaar online ontmoeten, deelnemen aan workshops en kunst ervaren.
Poppodium Phoenix probeert hetzelfde te bereiken, maar dan met de focus op jongeren en muziek. Ze hebben een maatschappelijke missie met een cultureel middel, aldus Teun van Eil: “Onze missie is om jongeren een volwaardige plek in de samenleving te geven met muziek als middel.” Met hun nieuwste project ‘Voor De Toekomstmuziek’ willen ze een duurzaam project opzetten waarin jongeren samen kunnen experimenteren met muziek onder begeleiding van experts. “Het wordt meer een muzikale speeltuin. Heel breed en divers,” vertelt Peter Westerlaken, “voor iedereen zit er wel wat bij.” In deze muzikale speeltuin gaan jongeren op zoek naar hun identiteit, iets wat heel belangrijk is voor deze doelgroep, vertelt Teun: “Vaak zitten er jongeren bij met problemen, depressies of aandoeningen zoals autisme. Op het moment dat ze muziek gaan maken vervagen eigenlijk al die problemen. Het is een universele taal, het verbroedert. Zo bouwen ze ook aan zelfvertrouwen. Je ziet ze uiteindelijk echt opbloeien en opgewekt de deur uitlopen.”
Dit is iets wat Sandra ook herkent bij de ouderen die meedoen aan hun projecten. “Het is wel grappig. Ik dacht net: wat is leeftijd? Wat jij hier vertelt geldt ook voor kwetsbare ouderen. Die zitten natuurlijk ook tegen drempels aan te kijken. Er is iets in hun leven gebeurd waardoor zij sociaal op een zijspoor geraakt zijn, dat kan zijn door sterfgevallen, geen goede vriendenkring, ziekte of een verhuizing. Wij kunnen dan een handreiking doen, jullie zeggen kunst als middel, ik zeg kunst als materiaal.”
Over de drempel
Voor beide projecten is het belangrijk om de doelgroep een keertje (letterlijk) over de drempel te hebben, zodat ze het kunnen ervaren, even kunnen proeven. Samenwerking met het sociaal domein is daarin super belangrijk. Voor Poppodium Phoenix is dat welzijnsorganisatie Surplus. “We willen jongeren uit hun zolderkamer trekken”, vertelt Peter. “Daarbij is de rol van Youri, onze jongerenwerker vanuit Surplus, heel belangrijk. Die staat in contact met de doelgroep, komt op plekken waar ze zich bewegen en spreekt ze daar aan. Hij kan zien: daar is interesse voor muziek, die moeten we erbij betrekken.”
Meet & Greet heeft hiervoor de samenwerking opgezocht met onder andere TheBe Zorg. “Die komen met verpleegkundigen bij de ouderen in huis en zien de mensen”, vertelt Sandra. “Daarnaast hebben we een samenwerking met Vier Het Leven en Met Je Hart. Dat zijn vrijwilligersorganisaties die allerlei activiteiten ondernemen met ouderen. Beide organisaties leveren maatjes die de ouderen ondersteunen: “Elk maatje helpt meerdere ouderen. Ze leren de ouderen bijvoorbeeld hoe de tablet werkt maar helpen ook in het contact leggen met anderen.” Ze houden een oogje in het zeil, soms letterlijk, vertelt Sandra: “Als mensen niet meer inloggen, dan kunnen ze daarop afgaan. Door de maatjes en de opzet hebben we onze doelgroep beter in beeld dan bij de losse projecten die we eerder hebben gedaan.”
Projectleiders aan het woord laten die zich dagelijks bezighouden met cultuurparticipatie is erg belangrijk in het inzichtelijk maken van de effecten die kunst en cultuur hebben op mensen, vertelt Josephine Voets: “Juist door deze voorbeelden uit te lichten zie je wat het doet met individuen en hun omgeving. Het toont de inzet en spreekt tot de verbeelding. Veel mensen zijn geholpen bij het vroegtijdig inzetten van cultuurparticipatie als middel om onderdeel te zijn van de samenleving. In deze verhalen lees je dat allemaal terug.”
De ladder
De cultuursector en het sociaal domein zijn als twee radertjes die samenwerken in de machine voor het aanpakken van sociale opgaven. En zoals elke machine verloopt het soms stroef. Wat is dan de smeerolie voor dit probleem? Volgens Josephine is het belangrijk dat je een gelijk speelveld creëert waarin je dezelfde taal spreekt: “Ik lees in de plannen voor Poppodium Phoenix, en ook bij Meet & Greet, duidelijk een participatieladder terug - een term die vaak gehanteerd wordt in het sociaal domein. Mensen worden stap voor stap meegenomen naar meer participatie, van isolatie naar volledig en zelfstandig deelnemen aan de samenleving.” Josephine vraagt zich af of dit model voort is gekomen uit de theorie of dat het toeval is dat beide organisaties zo’n soort model hebben ontwikkeld.
Sandra: “Theorie, of model, nee. De participatieladder is helemaal nieuw voor mij, haha. We hebben natuurlijk wel nagedacht waarom mensen zo moeilijk te bereiken zijn. Ik heb een achtergrond als psychiatrisch verpleegkundige en systeemtherapeut, dus ik ben er wel mee bekend. In die zin is het misschien meer theoretisch onderlegd dan ik in eerste instantie zeg. Maar we hebben er niet zo over nagedacht dat we er een theorie of model bij leggen.”
Voor Poppodium Phoenix is de ladder die zij hanteren ook voortgekomen uit praktijkervaring. “We hebben daar zelf een duur woord voor bedacht,” vertelt Teun grappend, “de participatiefunnel, haha.” In hun theorie komen jongeren - kort door de bocht - bij een concert, vervolgens komen ze in aanraking met de mogelijkheden, worden deelnemer en uiteindelijk blijven ze hangen als vrijwilliger. “We gingen dit plan schrijven en zagen dat in de afgelopen 10 jaar iedereen ongeveer wel dit pad doorloopt. Dat was blijkbaar wel een ding en dus hebben we deze aanpak doorontwikkeld.”
Doen wat werkt
Vanuit Kunstloc wordt gekeken hoe de samenwerking tussen het sociaal domein en de cultuursector versterkt kan worden. Hoe ze samen kunnen investeren in sociale opgaven die er liggen en toewerken naar een duurzame samenwerking voor cultuurparticipatieprojecten. “Daarom bracht ik die participatieladder in,” vertelt Josephine, “een model waarin je elkaar kunt vinden. Waarmee je kunt kijken wat je wilt bereiken en hoe je dat gaat doen. Vanuit die verschillende domeinen samen. Hoe deel je waar je mee bezig bent, de impact die je wilt genereren en uiteindelijk de stappen die je gaat zetten om daar te komen?”
Sandra herkent die hindernis uit eerdere projecten: “Het samenbrengen van het sociaal domein en het cultuurdomein was voor ons een van de moeilijkste dingen. Alle projecten die we tot dan toe deden, kenden dezelfde insteek: projectje, mensen bereikt, projectje stopt. Opnieuw beginnen, nieuwe aanvraag, weer een project starten. We beseften ons dat we daar vanaf moesten en meer moesten kijken hoe we een langdurige samenwerking konden opbouwen met mensen.”
Een manier om tot zo’n samenwerking te komen ziet Josephine in het impactgericht denken, dus werken vanuit het resultaat dat je voor ogen hebt. “Ik zie dat bij het sociaal domein vaker vanuit deze impact gewerkt wordt, binnen cultuur is dit veel minder aan de hand. Ik denk dat het belangrijk is dat je met elkaar op datzelfde spoor komt. Dat je samen resultaten benoemt en daar gericht naartoe werkt. Zo gaan we op een andere wijze denken over hoe we binnen de cultuursector projecten inrichten en daarover communiceren, om op die manier ook meer draagvlak te krijgen vanuit andere domeinen. Dus niet alleen een keer mee te doen in een projectje, maar samen toewerken naar het resultaat dat je voor ogen hebt.”
Meten = weten
Resultaten en effecten inzichtelijk maken naar buiten toe is een uitdaging binnen de cultuursector. Beleidsmakers zien graag cijfers, vertelt Josephine, maar veel resultaten binnen cultuurparticipatie zijn niet of lastig in cijfers uit te drukken. Dat onderschrijft Teun ook: “Wij hebben ook genoeg jongeren die dan maar alles 'kut' vinden. Maar volgende week staan ze er weer gewoon en actiever dan ooit. Dat is een houding en daar moet je doorheen prikken. Wat ik wil zeggen: je werkt met mensen, het zijn geen robots, het effect van wat wij doen moet je niet met cijfers willen meten.”
Josephine onderbreekt Teun in zijn pleidooi: “Ik denk dat je het wel moet willen meten! Wat je vaak ziet in sociale onderzoeken is dat daar met schalen wordt gewerkt. Vooraf voelt iemand zich slecht (1 op schaal van 5) en na het project fantastisch (5 op schaal van 5). Op die manier kun je op een simpele manier toch de effecten zichtbaar maken. Maar het hoeft niet altijd in cijfertjes, nee. Dat betekent op zoek gaan naar hoe je die verandering of effecten die je teweegbrengt zichtbaar kunt maken. Dat kan bijvoorbeeld door interviews af te nemen met de deelnemers van het project.”
Bij Meet & Greet proberen ze effecten zorgvuldig te meten in drie lagen. Eentje is verklonken in het platform. Iedere deelnemer heeft een digitaal tuintje, en als ze iets doen op ‘Het Plein’ dan gebeurt er iets in hun tuintje: dan gaat het gras groeien, komen er bomen en bloemen. Vanuit de organisatiekant is het dan gewoon iets heel vaak tellen, vertelt Sandra: “Als iemand eerst nul contact had en na drie maanden 30 keer contact én het is wekelijks, dan denk ik dat je kan zeggen dat er een verbetering heeft plaatsgevonden. Het zegt nog niks over de kwaliteit van het contact, maar ze zijn wel uit hun isolement.” Daarnaast willen ze de impact kwalitatief meten met vragenlijsten en portretten. “Dus vragen om een gesprekje en kijken hoe het met ze gaat”, aldus Sandra, “daar een paar gerichte vragen over stellen en dat ze er iets over vertellen. Daarbij zou ik graag ook foto’s willen gebruiken, dus eerst een afbeelding hoe ze binnenkomen en dan hoe ze weggaan. Dan zie je letterlijk het verschil. Op die manier willen we tonen wat de impact is geweest van het project, ook naar buiten toe.”
Volgens Josephine stipt Sandra hier een interessant punt aan: “Het inzichtelijk maken van het project naar de buitenwereld vinden we bij Kunstloc heel interessant. We proberen organisaties te ondersteunen om te kijken hoe ze dit het beste kunnen doen, juist omdat het nu nog vrij weinig gebeurt, wat jammer is. Je resultaten naar buiten toe op een goede manier presenteren kan juist zorgen voor meer investeringen, ook vanuit het sociale domein.”
Teun ziet hierin veel parallellen met het project van Sandra: “Voor ons is het ook geslaagd als ze uit hun cocon komen. Die zolderkamer, dat is eigenlijk hun cocon. En wat ik net zei was misschien iets te kort door de bocht, uiteindelijk gaan wij de effecten ook gewoon meten met enquêtes en vragenlijsten.” Peter geeft aan dat het de meeste impact maakt als je de jongeren zelf aan het woord laat en bezig ziet. Rapportages en metingen laten niet het volledige beeld zien. “Ik zou willen zeggen tegen beleidsmakers: kom eens langs. Ga eens het gesprek aan met de jongeren. Wat wij doen is bijna niet in woorden of cijfers te vangen. Het komt veel beter over als je er bij bent en het ziet. Ik denk dat dat ook de manier is.”
Sandra haakt aan op Peters woorden: “Je ziet het effect van wat we doen in het samenzijn, in de vreugde, in iets ontdekken, in samen muziek maken of dansen, of wat dan ook. Dat stukje van de beleving die we bieden moet je ook echt beléven en voelen.”
Josephine zit glimlachend te knikken bij het horen van de verhalen: “Ik vind het mooi om jullie verhalen te horen. Ik vind het ook belangrijk dat deze voorbeelden worden gedeeld. Dit laat zien hoe groot de invloed van kunst en cultuur kan zijn op mensen en hun omgeving. Je ziet dat het simpelweg werkt om cultuurparticipatie in te zetten als middel om mensen onderdeel te laten voelen van de samenleving.”
Of je nu jong bent met een gitaar in de hand of op leeftijd en mensen digitaal ontmoet op ‘Het Plein’. Cultuur is van baby tot bejaarde broodnodig. Als we samen bouwen aan duurzame projecten dan kunnen we zoveel mogelijk Brabanders laten proeven van deze magie.
Meer weten over cultuurparticipatie?
Wakkert het lezen van dit artikel bij jou een inspirerend vuurtje aan? Wil je met ons de diepte in of ben je gewoon nieuwsgierig naar wat er aan de oppervlakte gebeurt? Kunstloc denkt en praat graag mee! We bieden inspiratie in de vorm van online bijeenkomsten, kennisdossiers en kunnen je linken aan interessante partijen en samenwerkingspartners. We geven kennis, enthousiasmeren en verbinden. Alles om jou op weg te helpen en samen te bouwen aan een mooier en kunstzinniger Brabant.
