Jongeren staan onder druk in onze prestatiemaatschappij en de zorgen om hun mentale gezondheid en fysieke gezondheid zijn groot. Er zijn lange wachtlijsten in de GGZ, de Jeugdzorg staat sterk onder druk, de woningmarkt is krap en deze generatie gaat het slechter krijgen dan hun ouders. Hoe kunnen we kunst en cultuur inzetten voor de bevordering van de mentale gezondheid van jongeren?
Kunst houdt je gezond
Toegang tot en deelname aan kunst en cultuur is niet voor ieder mens een gegeven en dat zou het wel moeten zijn. Want kunst en cultuur dragen bij aan identiteitsvorming, cognitieve ontwikkeling, stressreductie, zingeving en sociale contacten. En dus aan je mentale gezondheid. In dit kennisartikel geven wij voorbeelden van bijzondere projecten die door, voor, over en met jongeren opgezet zijn.
Kunstloc Brabant zet zich in 2024 in om de toegang tot kunst en cultuur voor jongeren te vergroten. Dit doen we door verstevigen van kunst en cultuur in het voortgezet onderwijs, het onderzoeken van de mogelijkheden in het MBO en het opzetten van een netwerk voor jongerenwerkers. Ook doen we onderzoek naar mogelijke drempels onder jongeren in de toegang naar cultuur. Dit alles doen we samen met een diverse klankbordgroep van professionals.
Best practices
Effecten van de prestatiemaatschappij
Hoe kan een creatief proces helpen bij het bespreekbaar maken van lastige onderwerpen? En hoe draagt een eerlijke, kwetsbare houding bij aan openheid en weerbaarheid? Self Design Ateliers verkende in 2022 hoe jongeren (14-24 jaar) zelf aankijken tegen de effecten van de prestatiemaatschappij, zoals de invloed van social media, op hun mentale gesteldheid. Waar worstelen ze mee en wat geeft ze het gevoel dat ze dit wel of juist niet kunnen bespreken met vrienden, thuis en op school?
Vier weken lang werkten drie groepen studenten van Summa College samen met drie kunstenaars. Vertrekkend vanuit de praktijk van de kunstenaars gingen ze aan de slag met het ontwikkelen van een tool, workshop of interventie. Dit gebeurde heel bewust buiten de muren van de school, op locatie in Het Parktheater. Samen onderzochten ze hoe kunst en creativiteit kunnen bijdragen aan het bespreekbaar of invoelbaar maken van de (effecten) van allerlei onderwerpen gerelateerd aan mentale gezondheid. Het project is een samenwerking tussen MU Hybrid Art House, Parktheater Eindhoven en social designer Marleen van Bergeijk. Het project wordt vanaf 2023 doorontwikkeld met Lunet Zorg, Garage2020 Brabant & Combinatie Jeugdzorg en GGzE.
Een toekomst met cultuur
Met het project ForwArt zijn jongeren in Tilburg Noord aan zet. Elf culturele en maatschappelijke partners werken aan een duurzame verandering via cultuur voor en door jongeren. Kunst, cultuur, talentontwikkeling en nieuwe culturele voorzieningen bouwen staan centraal. Het project geldt als één van de doorbraakinitiatieven uit de PACT-aanpak in Tilburg-Noord en staat voor ‘Moving forward with the power of art: from a place to hide to a place of pride’. Verschillende culturele organisaties, waaronder het Zuidelijk Toneel, Corpo Máquina en Fashion Clash werken in dit initiatief samen met onderwijsgroep ROC, de politie, jongerenwerkcentrum R-Newt, woningcorporatie WonenBreburg, ontwikkelaar BPD, Omroep Tilburg en de gemeente Tilburg.
ForwArt - Second skin
Creatief resetten
Pauzepunt is een open atelier voor middelbare scholieren die in alle hectiek van een schoolweek even kunt ontladen en ontspannen door aan de slag te gaan met beeldende kunst. Initiatiefneemster Catalijn van Broekhoven noemt het “creatief resetten” zodat de jongeren na deze ‘break’ weer met positieve energie verder kunt gaan. Gemeente Roosendaal maakt dit aanbod mogelijk voor middelbare scholieren die op school zitten of wonen in deze gemeente.
Samen kunst maken
De Cultuurkantine uit Breda koppelt sinds 2011 kinderen en jongeren in een maatschappelijk kwetsbare positie aan een kunstenaar. Onder de naam Kunstkameraden® werken de koppels gedurende een half jaar in het atelier van de kunstenaar aan een kunstwerk. Daarnaast werken jongeren voor een langere periode in het atelier van De Cultuurkantine in Tilburg. De initiatiefnemers, Karin en Lisette FLeur hadden een ideaal: alle kinderen zouden de kans moeten krijgen om kunst te maken en te beleven omdat dit bijdraagt aan hun persoonlijke, sociale en geestelijke ontwikkeling.
Door de jaren heen is het initiatief uitgegroeid tot een project waar verschillende culturele en sociale organisaties aangehaakt zijn en zijn al meer dan 400 matches gerealiseerd in Brabant, Limburg en Zuid-Holland. Met exposities in o.a. Noordbrabants Museum, Van Abbemuseum en Textielmuseum. Kunstkameraden blijkt een bewezen formule waar elk jaar weer veel lokale kunstenaars enthousiast en betrokken aan deelnemen. In 2023 gaat De Cultuurkantine in Breda vanuit verschillende KunstkameradenHUBS werken. De HUB kan een tijdelijk atelier zijn op de locatie van de instelling of een werkplaats/atelier van de kunstenaar. Zo is elke HUB goed voor jongeren toegankelijk.
foto: Melanie van Dorp
Muziektheater van en door jongeren
Trots54 is een kunst en cultuur community voor en door jongeren in de regio Noordoost-Brabant. Binnen de community gaan jongeren aan de slag met hun dromen, ambities en uitdagingen. Trots54 gelooft hierbij in de positieve kracht van kunstuitingen met kwaliteit. Deze kracht versterken ze door jongeren zelf op het podium te plaatsen en hun kunstuitingen te exposeren. Jongeren ontwikkelen en tonen hiermee hun talent en maken persoonlijke onderwerpen zichtbaar en bespreekbaar.
Trots54 biedt jongeren uit alle lagen van de samenleving de mogelijkheid om deel te nemen. Jongeren maken vanuit hun eigen leefwereld kennis met kunst en ervaren wat het hen brengt. Dit zorgt ervoor dat jongeren aansluiting vinden bij het kunst- en cultuuraanbod. Zowel de makers als het publiek worden uitgedaagd om te reflecteren op hun eigen leven. Trots54 bereikt jongeren op 3 niveaus: De spil is de productiegroep, die muziektheatervoorstellingen maakt en artistieke interventies verzorgt. De jongeren daaromheen zijn de trotse aanhakers, die de mogelijkheid hebben vanuit allerlei kunstdisciplines aan te haken. Als derde is er het grote publiek dat massaal komt genieten van zijn leeftijdgenoten.
Joong! Helmond
Joong! is een Helmondse beweging die streeft naar meer culturele evenementen voor jongeren in Helmond. Of dit nou een festival, jeugdhonk of jongeren atelier is, dat maakt niet uit. Joong! wil dat de stem van de jongeren wordt gehoord. Behalve dat de organisatie meer wil organiseren voor jongeren merken ze ook dat de jongeren niet worden bereikt (of betrokken) in wat er WEL wordt georganiseerd in Helmond. Daarom houden ze zich naast het organiseren ook bezig met het actief informeren van jongeren.
Autisme en gender
Wie ben je en wie wil je zijn? Hoe ben je buitengewoon jezelf? ‘Worden wie je bent’ is voor iedereen een zoektocht. Maar jongvolwassenen met zowel autisme als een gendervraagstuk staan voor een extra uitdaging om ‘zichzelf’ te zijn. Het is als twee keer uit de kast komen: met autisme en met een ‘andere’ seksuele identiteit of genderidentiteit. Daar komt vaak nog bovenop dat docenten, familie, vrienden en zorgprofessionals vaak niet goed weten hoe ze hiermee om moeten gaan. Er is sprake van handelingsverlegenheid bij (in)formele zorgprofessionals. Onder leiding van social designers Morgenmakers ontwierpen jongeren en zorgprofessionals samen handvatten voor herkenning, bewustwording, beeldvorming en het sensibiliseren van en interactie met hun omgeving.
Gratis muzieklessen na schooltijd
Het muziekproject Ready to Rock verzorgt gratis muzieklessen op basisscholen in de regio Helmond. Het bestaat inmiddels ruim zeven jaar en is al die tijd al succesvol. Hoe de leerlingen spelen maakt eigenlijk niet zoveel uit. Het gaat er vooral om dát ze spelen. Een verrijkende ervaring voor kinderen die zonder dit project waarschijnlijk niet zo snel muziekles zouden krijgen. Leerlingen uit groep 6, 7 en 8, krijgen na schooltijd de kans om een instrument uit een popband te leren bespelen en als afsluiting van het traject met hun band op te treden tijdens het Ready to Rock Festival.
“Je ziet de leerlingen opbloeien, het zelfvertrouwen groeien”, zegt projectleider Bob van Rutte. “Samen muziek maken verbindt natuurlijk altijd, maar dit project zorgt ook voor een nieuwe dimensie in het contact tussen de leerkracht, ouders en leerlingen. Bij het optreden van de band blijkt die schuchtere leerling bijvoorbeeld opeens een podiumbeest of enorm muzikaal te zijn.”
Otine onderwijscoördinator bij KunstKwartier: “Leerkrachten en ouders slaan dan stijl achterover van wat een leerling aan het einde van het traject laat zien. Zowel de leerkracht als de ouders zien dan een compleet nieuwe kant van hun kind die ze zonder deze muziekervaring misschien wel nooit hadden opgemerkt. Dat een kind veel meer in zijn mars blijkt te hebben dan ooit eerder was opgemerkt is natuurlijk geweldig belangrijk voor de verdere ontwikkeling en het zelfvertrouwen.”
Interactief & educatief theater door Theatergroep PlayBack
PlayBack is expert in het communiceren met jongeren. Al sinds 2006 bereiken zij jongeren, hun ouders en docenten met interactieve en educatieve voorstellingen over onderwerpen als (online) pesten, alcohol & drugs, geld & imago, mentaal welbevinden en (online) shaming. De voorstellingen vertellen verhalen over onderwerpen die een grote rol spelen in het leven van jongeren op weg naar volwassenheid. Onderwerpen in de taboesfeer die ingewikkeld zijn om over te praten en/of waar verleiding op de loer ligt.
In de voorstelling Alles Goed geeft PlayBack jongeren inzicht in hoe zij kunnen merken wanneer het niet goed gaat met henzelf of een ander. De mentale gezondheid van jongeren kan door veel factoren worden beïnvloed; faalangst, prestatiedruk, ruzie thuis, buiten de groep vallen en de coronajaren. Praten over je gevoel en je mentale gezondheid kan kwetsbaar en tegennatuurlijk voelen terwijl dit juist helpt om te voorkomen in een depressie te raken.
Uit je hoofd
De XBubbel is een 1-persoons ervaring van 3 minuten die je meeneemt in het hoofd van iemand met mentale problemen. Dit belevingsconcept is bedacht en gemaakt in samenwerking tussen De Kwekerij en GGD Hart voor Brabant als onderdeel van het project Uit je hoofd en gaat op reis langs scholen (VO, MBO en HBO). In een caravan, gestald op het schoolplein, krijgen de jongeren -individueel- een 3 minuten durende ‘beleving’. Daarna volgt een klassengesprek onder begeleiding van deskundigen.
Deze interventie is bedoeld om jongeren te laten ervaren dat ‘donkere gedachten’ iedereen kan treffen. En dat het dan de kunst is, als de gedachten nog ‘klein’ zijn, iemand in vertrouwen te nemen om het bespreekbaar te maken. De inzet van XBubbel helpt scholen om het taboe om mentale problemen te doorbreken, het stigma van jongeren met mentale problemen weg te nemen en biedt een stap naar het laagdrempeliger maken van herkenning, erkenning en het delen van je problemen.
Sparkeltheater
Sparkeltheater is een ad hoc gezelschap van jongeren dat onder de vlag van ReumaZorg Nederland invulling geeft aan MDT. Eerder maakte Sparkeltheater o.a. de voorstelling Mantelhelden over jonge mantelzorgers, Groener Gras over FOMO, Kopje Onder over druk, Melk & Honing over vluchten en Joost is een Plant over eenzaamheid onder jongeren.
De voorstellingen worden gespeeld door jonge acteurs en gaan over maatschappelijk relevante onderwerpen. De spelers zoeken een onderwerp dat triggert, vinden informatie, interviewen (ervarings)deskundigen en maken onder leiding van professionele theatermakers een voorstelling.
Jonge makers serieus nemen
Kunstbende is sinds 1991 het creatieve platform voor jonge makers tussen de 13 en 18 jaar oud. In de online en offline community kan iedere jongere eruit halen wie erin zit op het gebied van content, dans, dj, expo, fashion, film, muziek, taal en theater. Via tutorials en workshops leren jongeren nieuwe skills. Als kers op de taart is er het wedstrijdtraject waar jongeren een professioneel podium krijgen voor hun eigen gemaakte werk. Ze krijgen daarbij feedback van professionals uit het vak en worden gecoacht. Alle activiteiten zijn gratis en verspreid door heel Nederland te vinden, om de drempels te verlagen voor alle jongeren.
Bij Kunstbende vinden jonge makers een manier om in een veilige plek via creatieve uitingen zichzelf te laten zien en hierin verbinding te zoeken met gelijkgestemde jongeren. Het werk dat zij maken is vaak zeer persoonlijk van aard. Jongeren worden serieus genomen en hun stem wordt meegenomen in besluitvorming.
Publicaties
Whitepaper Arts in Health
Terwijl de zorgvraag van de Nederlandse bevolking groeit, neemt het personeelstekort in de zorg toe. Burn-out, depressie en eenzaamheid blijven gezondheidsproblemen veroorzaken in onze samenleving. Omdat deze uitdagingen zowel de gezondheidszorg als de gehele samenleving treffen, is transformatie op meerdere niveaus noodzakelijk. Deze whitepaper verwijst naar succesvolle praktijken van arts in health in Nederland en beschrijft hoe kunst en creativiteit kunnen bijdragen aan de transformatie die gaande is in onze gezondheidszorg.
Kennisdossier Trimbos
In dit kennisdossier van Trimbos wordt ingegaan op onderzoeken naar mentale gezondheid van de jeugd, risico- en beschermende factoren en wat er kan worden gedaan om mentale gezondheid te bevorderen. Er wordt hierbij waar nodig onderscheid gemaakt tussen kinderen (0-12 jaar), jongeren (12-18 jaar) en studenten (18-25 jaar).
Vier portretten
In de publicatie Vier portretten komen jongeren zelf aan het woord die dankzij kunst en cultuur beter in hun vel zitten. De brochure is gratis bij ons aan te vragen.
Jongeren en het zorgen voor hun morgen
Jongeren maken zich zorgen over hun toekomst. 14 adviesraden voor regering en het parlement werkten samen aan een inspiratiebundel van artikelen. Daarin roepen ze de samenleving en politiek op om te zorgen dat de huidige én toekomstige jonge generaties een hoopvolle toekomst tegemoet gaan. Voor een toekomst met perspectief moeten jongeren een stem krijgen in het politieke debat en mee kunnen bouwen aan beleid, ook op lange termijn.
No limits!
Jongerenwerk met aandacht voor cultuur kan de veerkracht van kwetsbare jongeren vergroten. Want deelnemen aan cultuur draagt onder andere bij aan een positiever zelfbeeld, sociale vaardigheden, verantwoordelijkheidsgevoel en een sterker sociaal netwerk. Maar hoe doe je dat? Speciaal voor deze professionals heeft LKCA een factsheet gemaakt samen met Démos en Publiq pionierende Nederlandse en Vlaamse praktijken in jeugd-, welzijns- en jongerenwerk en de kunst- en cultuursector samenbrengen.
Buitengewoon
In 2020 bracht LKCA ook een inspiratiegids uit getiteld Buitengewoon.
Voorstellingen en organisaties
Er zijn verschillende organisaties die kunst en cultuur voorstellingen, projecten of tentoonstellingen hebben opgezet met als thema de mentale gezondheid van jongeren. Hieronder vind je diverse links.
Deze voorbeelden zijn verzameld tijdens een netwerkbijeenkomst van Kunstloc Brabant en Erfgoed Brabant op donderdag 16 november 2023. Deze bijeenkomst voor intermediairs en aanbieders die werkzaam zijn in het voortgezet onderwijs stond in het teken van de mentale gezondheid van jongeren. In een masterclass door Miek Crouzen van Youngworks zijn we meegenomen in de redenen waarom de mentale gezondheid van jongeren onder druk staat. Aan het eind van de bijeenkomst hebben we gezamenlijke goede voorbeelden uitgewisseld om door middel van kunst en cultuur te werken aan de mentale gezondheid van jongeren.
Financiering
Fonds voor Cultuurparticipatie
De subsidie Jongeren maken cultuur is er voor initiatieven die jongeren actief betrekken bij kunst- en erfgoedactiviteiten. De deelname aan deze activiteiten werkt positief op de mentale gezondheid.
Gemeente Breda
Vanaf 1 januari 2024 kan subsidie worden aangevraagd voor kunst en cultuurprojecten waarbij jongeren centraal staan. Door deze specifieke subsidie beschikbaar te stellen biedt de gemeente Breda jongeren tussen de 14 en 27 jaar de gelegenheid actief deel te nemen aan cultuur.
Impuls voor Jongerencultuur Eindhoven
Je kan in februari 2024 weer geld aanvragen bij Stichting Cultuur Eindhoven voor jongerencultuur. Onder jongeren verstaan we mensen tussen de veertien en zevenentwintig jaar oud. Onder cultuur verstaan we podiumkunsten, film, beeldende kunst, letteren, erfgoed, design en alles daartussen of een combinatie daarvan. De subsidieregeling heet “Impuls voor Jongerencultuur Eindhoven”. Met die regeling willen we samen met de afdeling preventief jeugdbeleid er voor zorgen dat jonge Eindhovenaren meer cultuur maken en beleven in hun vrije tijd. Met het geld willen we ruimte maken voor nieuwe projecten en de jongeren zelf.
Fonds 21
Fonds 21 wil dat alle jongeren hun toekomst optimaal kunnen vormgeven. Daarom ondersteunen we projecten voor jongeren tussen de 12 en 30 jaar die een zetje kunnen gebruiken. Wij vinden het belangrijk dat deze jongeren de kans krijgen hun grenzen te verleggen en nieuwe ervaringen, vaardigheden en kennis kunnen opdoen. Zo dragen we bij aan projecten die met jongeren aan de slag gaan met mediawijsheid of met het voorkomen van armoede en schulden. Ook steunen we maatjesprojecten, initiatieven die zich richten op arbeidsmarktoriëntatie en projecten die bijdragen aan het leesplezier van jongeren.
Heb jij aanvullingen?
Dit kennisartikel is natuurlijk niet volledig. Laat het ons weten als je aanvullingen hebt!
Wil je zelf met jongeren een project opzetten? Wij denken graag mee in een persoonlijk adviesgesprek en lichten je ook de financieringsmogelijkheden toe.
